O oso pardo

O oso pardo (Ursus arctos, L.) habita gran parte do Hemisferio Norte, ocupando medios moi diversos, desde a tundra ártica ata o deserto do Gobi en Mongolia. A súa poboación global rolda os 250.000 exemplares. As poboacións máis importantes localízanse en Canadá, Alaska e Rusia; as poboacións da Europa Occidental son de reducido tamaño estando moitas delas en perigo de extinción.

Os osos das diferentes zonas presentan importantes diferenzas, aparecendo exemplares en Norteamérica que chegan a alcanzar os 700 quilos de peso para os machos mentres que os osos de Gobi dificilmente alcanzan os 100. Os osos cantábricos son das subespecies de menor tamaño, roldando as femias adultas os 80-120 quilos e os machos os 130-200 quilos antes do período de hibernación.

A poboación española de osos habita dúas zonas diferentes e incomunicadas entre si, separadas por centos de quilómetros; unha delas ocupa o Pirineo onde a poboación rolda os 20 exemplares, a maioría provenientes de recentes reintroduccións realizadas na vertente francesa e a outra se localiza na Cordilleira Cantábrica.

O oso pardo ocupaba antigamente case toda a Península Ibérica, sendo común aínda a principios do século XVI, momento no que comezou un rápido proceso de recesión, para ir quedando relegado ás cadeas montañosas. A mediados do século XX a distribución do oso pardo na Cordillera Cantábrica queda restrinxida a dous núcleos independentes; neste momento, a poboación de osos de Galicia queda reducida a unha pequena porción do leste da provincia de Lugo, desaparecendo definitivamente da Serra do Courel e doutras serras ourensás onde se mantiña ata principios de século.

Aínda que hoxe, en xeral, vívese unha importante diminución da poboación humana nas zonas oseiras, o grado e diversidade da actividade humana e a densidade de habitantes nas zonas oseiras da Cordillera Cantábrica segue sendo elevada.

Desde as primeiras décadas deste século os osos pardos distribúense na Cordillera Cantábrica en dúas poboacións que posiblemente están incomunicadas: poboación occidental e poboación oriental. A poboación occidental ocupa da orde de 3000 Km2 e a oriental uns 2480 Km2. A demografía de ambas poboacións é moi diferente, cuns 110-120 osos no primeiro caso e 20-30 exemplares no segundo.

Xa que logo, as poboacións cantábricas de osos ocupan unha área de preto de 5.500 Km2, aínda que localizacións de exemplares erráticos ampliarían a área ata preto de 7.000 Km2. Están separadas por un corredor de 30-50 km de ancho onde se acumulan importantes infraestruturas e actividades humanas (minería, autoestradas, estradas, ferrocarril, pistas de esquí, gasoduto…). A área de distribución da especie repártese en catro Comunidades Autónomas: Asturias, Cantabria, Castilla e León e Galicia. A poboación oseira occidental, na que se encadra a Serra dúas Ancares de Lugo, esténdese ademais por Asturias e Castilla e León chegando polo leste ata o Porto de Pajares; comprende uns 3.000 Km2 sobre todo en Asturias con cerca do 70% da superficie. A poboación oriental esténdese por uns 2.480 Km2, desde Campoo de Suso (Cantabria), ao Leste, ata o Porto de Vegarada (Asturias) polo Oeste. Afecta a Castilla e León, Cantabria e Asturias; en torno ao 85% da superficie ocupada pertence a Castilla e León.

O oso pardo é na actualidade unha especie protexida e considerada polo Catálogo Nacional de Especies Ameazadas (Ministerio de Medio Ambiente) como en perigo de extinción, é dicir a categoría de ameaza máis grave. En 1973 foi declarada especie protexida aínda que xa desde 1967 prohibiuse a súa caza ao establecerse unha veda temporal.

O oso pardo é un animal que na Cordillera Cantábrica está ligado ao medio forestal aínda que en certos períodos do ano utiliza tamén medios deforestados como matorrais de alta montaña ou pastizais. En xeral pódese afirmar que o oso selecciona por unha banda hábitats forestais que lle fornecen alimento e zona de refuxio e por outra, zonas abruptas con fortes pendentes e formacións rochosas que lle fornecen áreas de refuxio e de hibernación. En trazos xerais o hábitat do oso pardo está constituído por masas forestais dominadas por haxa, carballo e castaño fundamentalmente, zonas de alta montaña con pastizais e matorral onde aparecen formacións de arando, rochedos e outras zonas abruptas. O territorio ocupado pola especie en Galicia presenta unha orografía de montaña, con importantes desniveis, constituíndo un mosaico de formacións boscosas ?que son as dominantes-, prados, pastizais, rochedos e outras zonas deforestadas dominadas polo matorral, cun bo número de pequenas aldeas dispersas que determinan unha densidade poboacional baixa.

O oso pardo é un carnívoro adaptado á alimentación omnívora predominando de forma maioritaria a compoñente vexetal. A súa alimentación varía considerablemente ao longo do ano. Cando o oso termina a súa hibernación a comezos da primavera atopa escaso alimento dispoñible, predominando neste momento o consumo de herbas e outros vexetais carnosos de escaso valor enerxético; esta alimentación primaveral se complementa co consumo de pequenos invertebrados (escaravellos, formigas, etc.). Neste período busca con avidez carroñas que poidan quedar ao descuberto tralo desxeo ou mortas recentemente; tamén nesta época pode realizar algúns ataques (prodúcense de cando en cando) a gando doméstico ou fauna salvaxe (corzos, venados, etc.), algúns deles cativas recentemente nadas. Tamén pode atacar colmeas neste período, consumindo o mel e as larvas de abella.

Durante o verán aparecen xa certos alimentos que contan con certo valor enerxético e nutricional -capaces de satisfacer as necesidades que presenta o oso pardo- como son os froitos carnosos como a cereixa, moura, serbal e arando, constituíndo este último un recurso de gran importancia para a alimentación do plantígrado. Ao final do verán está xa dispoñible a avelá, o primeiro dos froitos secos de gran aporte enerxético fundamentais na bioloxía do oso.

A alimentación outono-invernal é esencial no ciclo biolóxico do oso pardo, aportando a enerxía necesaria para a hibernación e no caso das femias reprodutoras para o bo desenvolvemento do embarazo e a lactancia das cativas durante os tres primeiros meses de vida que transcorren na oseira en estado de hibernación. Neste período o oso aliméntase case exclusivamente de froitos secos, fundamentalmente belota das diferentes especies de carballo, e en menor medida de hayucos, castañas e outros froitos como mazás e peras silvestres; complementa neste período a súa alimentación co consumo dalgunha carroña e esporadicamente colmeas. O oso pardo é un animal esquivo e receloso da presenza do home, polo que adoita elixir para desenvolver o seu ciclo vital as horas nocturnas nas que atopa máis seguridade e tranquilidade. Con todo, naquelas zonas da Cordillera Cantábrica onde a presenza humana é moi reducida poden estar activos durante as horas diúrnas, utilizando en menor medida a noite. O oso non é un animal territorial, aínda que si adoita mostrar unha zona vital, menos marcada nos machos os cales realizan grandes desprazamentos sobre todo durante a época de celo. Os osos novos e subadultos realizan ás veces desprazamentos erráticos que os poden levar ata territorios afastados da súa área de distribución, tal e como ocorreu na Serra de Caurel e Ourense por onde vagou un exemplar en 1998.

O celo nos osos cantábricos ocorre desde finais de abril ata o mes de xullo; as osas son fecundadas pero presentan un parón no desenvolvemento dos embrións -os cales empezarán desenvolverse no outono- para parir a principios do mes de xaneiro xa en pleno período de hibernación. O tamaño de camada nos osos sitúase entre 1 e 3 cativas por parto, os cales ocorren cada dous anos. O número de cativas por parto aumenta nos anos de maior presencia de alimento e naquelas osas que se atopan no centro do seu período reprodutor. Os oseznos permanecen xunto á súa nai durante ano e medio, ás veces ata máis; así unha osa que pare ás súas cachorros en xaneiro estará con eles ata a primavera seguinte en que volverá entrar en celo para parir no inverno. Xa que logo, en condicións ideais unha osa pare cada dous anos.

O oso pardo ante condicións extremas durante o inverno no que non existe alimento dispoñible ou este atópase sen posibilidade de acceso ao estar cuberto pola neve adopta un comportamento consistente na hibernación, período no que reduce o consumo enerxético de xeito considerable. É dicir, os osos non hibernan por condicións climatolóxicas de fortes fríos senón pola imposibilidade de acceder ao alimento que adoita quedar enterrado baixo a neve ou trala súa esgotamento no inverno. Os osos pardos cantábricos adoitan comezar o seu hibernación ao redor de finais de decembro-xaneiro dependendo da climatoloxía e dispoñibilidade de alimento. As primeiras en entrar a hibernar son as femias preñadas (que o poden facer ata a principios ou mediados de decembro) abandonando a oseira a finais de abril ou primeiros de maio; así o seu período de hibernación abarca entre catro e cinco meses. O resto de individuos presentan un período de hibernación de ao redor de dous meses, influenciado tamén pola dispoñibilidade de alimento e as condicións climatolóxicas, de tal xeito que se dan casos (descoñécese a frecuencia) en que os osos non hibernan e unicamente se encamarían durante as fortes nevadas durante un curto período de días. Tanto unha presenza copiosa de alimento dispoñible como a case nula presenza deste pode provocar a non entrada de hibernación, no primeiro caso por non ser necesaria e no segundo por non dispoñer de reservas suficientes para este período, debendo neste caso os osos vagar durante o inverno por zonas de baixa altitude alimentándose da escasa comida existente para sobrevivir.

A poboación de osos na Cordillera Cantábrica pasou por momentos críticos entre finais dos 80 e mediados dos 90, feito que parece estar superándose nos últimos anos.

Existen poucos datos fiables e rigorosos que se aproximaron a estimar o tamaño poboacional. Estudos xenéticos recentemente desenvolvidos e os censos de osas con cativas que se realizan anualmente permitiron estimar a poboación total de osos na Cordillera Cantábrica nuns 150 osos (110-120 na poboación occidental e 20-30 na oriental), un número que aínda que máis positivo que o que se pensaba anos atrás non evita que a especie atópese ao bordo a extinción. É destacable a desproporción existente entre machos e femias (máis abundantes os primeiros) e a alta consanguinidade existente o que supón un inconveniente para a supervivencia futura da especie. A poboación occidental deu mostras nos últimos anos dun aumento mantido, pero pola contra a poboación oriental parece estar estancada.

A situación de grave perigo de extinción que presenta o oso pardo en España é resultado dunha serie de efectos negativos que afectaron tanto aos seus efectivos poboacionais como ao hábitat que ocupan os osos e que viñeron actuando ?e algúns aínda o fan- durante séculos.

A actividade de caza furtiva que tivo gran importancia ata tempos recentes é na actualidade moi reducida sendo un factor de ameaza menor. Con todo nos últimos 20 anos proliferaron outros perigos de gran importancia para o futuro da poboación de osos. Entre eles podemos destacar a disposición de lazos de aceiro para captúraa de xabaríns -que provocan danos aos prados de sega- e nos que quedan atrapados os osos, a utilización ilegal de venenos destinados sobre todo ao control de lobos e que provocaron varias baixas coñecidas entre osos nos últimos anos (un deles nos Ancares de Lugo), os disparos en cacerías de xabarín nas que resultan tiroteados accidentalmente osos ao ser confundidos con xabaríns, a realización de infraestruturas como pistas, estradas, autovías e vías férreas, que reducen a tranquilidade do hábitat oseiro ou dificultan ou impiden a libre circulación dos animais, as crecentes molestias provocadas polo turismo e a destrución do hábitat provocada polos incendios forestais (tamén en menor medida por minería ao descuberto), entre outros.

O futuro da poboación oseira da Cordillera Cantábrica pasa pola protección efectiva do hábitat, a diminución das causas de mortalidade non naturais e a regulación do turismo e das actividades realizadas no hábitat do oso pardo. Como aspecto positivo, cabo citar a alta taxa de reprodución, o que podería facer recuperarse a poboación si evítanse as causas de mortalidade.

O oso pardo en Galicia. O oso pardo distribúese en Galicia polo sector máis oriental da provincia de Lugo, concretamente na Serra dúas Ancares e de forma esporádica e ocasional noutras zonas adxacentes como a Serra do Courel e Negueira de Muñiz. A poboación oseira de Galicia encádrase dentro da subpoblación cantábrica occidental, cuxos efectivos están estimados en ao redor de 110 exemplares. Os osos presentes nos Ancares de Lugo utilizan indistintamente a Serra dos Ancares de León e en menor medida as zonas limítrofes asturianas, constituíndo unha subpoboación diferenciada xeograficamente do resto da poboación oseira á que está conectada por un estreito corredor natural. O Plan de Recuperación do Oso Pardo en Galicia ?aprobado por Decreto en 1992- delimita a área de Protección do Oso Pardo á zona alta de Ancares ocupando unha superficie de 12.047 Ha. En conxunto podemos falar dun hábitat de boa calidade para o mantemento dunha pequena poboación de osos.

Trala inclusión do oso pardo como especie protexida en 1973 poucas actuacións en pos da súa conservación realizáronse ata anos despois; unicamente o establecemento das reservas nacionais de caza as cales foron dotadas con gardería coñecedora da montaña cantábrica e dos problemas de conservación contribuíron de xeito sensible á conservación do oso pardo. Trala transferencia das competencias de medio ambiente ás comunidades autónomas empezan a desenvolverse proxectos específicos de conservación que culminan en 1992 nun gran proxecto que abarcou a todas as comunidades cantábricas con presenza de oso pardo, proxecto cofinanciado por fondos LIFE da Unión Europea e o Ministerio de Medio Ambiente.

Ese proxecto LIFE (1992-1997) constituíu o punto de partida para a conservación específica do oso pardo en Galicia. Con posterioridade desenvolveuse outro proxecto LIFE (1999-2004) que supuxo un gran impulso nos obxectivos de conservación do plantígrado en Galicia. Ademais, a Xunta de Galicia dedicou outros fondos propios e europeos para a adopción de medidas de mellora do hábitat oseiro, contratación de persoal, etc. encamiñados a aumentar a eficacia nas medidas de conservación.